سر انجام و پس از چند بار پخش شایعات و تکذیب‌ها در خصوص افزایش قیمت بنزین نرخ‌های جدید بنزین و آغاز سهمیه‌بندی اعلام شد و به این ترتیب هر لیتر بنزین سهمیه‌ای ۱۵۰۰ تومان، هر لیتر بنزین آزاد ۳۰۰۰ تومان و هر لیتر بنزین سوپر ۳۵۰۰ تومان قیمت‌گذاری شد. همچنین به خودروهای سواری شخصی بنزینی ماهیانه ۶۰ لیتر و سواری‌های شخصی دوگانه‌سوز ماهیانه ۳۰ لیتر سهمیه بنزین تخصیص داده شد.
انگیزه‌های متفاوت سیاستگذار برای افزایش قیمت بنزین
انگیزه اول افزایش قیمت بنزین، کاهش شدید درآمدهای نفتی دولت است؛ به نحوی که به‌نظر می‌رسد فروش نفت ایران به کمترین میزان خود در ۵۰ سال اخیر رسیده باشد، لذا دولت مجبور به کاهش هزینه‌ها شده است و در اولین گام بخش عمده‌ای از یارانه پنهانی که برای بنزین پرداخت می‌کرده هدف قرار گرفته است.
تا پیش از این و در قیمت ۱۰۰۰ تومان با در نظر گرفتن قیمت واقعی بنزین معادل نرخ فوب خلیج فارس (در حدود ۵۰ سنت) و نرخ تبدیل هر دلار معادل ۱۰۰۰۰ تومان و مصرف روزانه ۱۰۰ میلیون لیتر بنزین در کشور دولت روزانه بیش از ۲۰ میلیون دلار یارانه پنهان به بنزین اختصاص داده است که طبیعتا حجم زیادی از منابع ارزی کشور را در شرایط تحریمی می‌بلعد.
انگیزه دوم، ضریب اصابت یارانه پنهان انرژی و به خصوص بنزین به دهک‌های درآمدی است. آمارها نشان می‌دهد که نسبت بهره‌مندی دهک دهم (ثروتمندترین قشر جامعه) به دهک اول درآمدی (ضعیف‌ترین قشر) ۲۳ برابر است.
توزیع ناعادلانه ضریب اصابت یارانه پنهان انرژی- افزایش قیمت بنزین
با بررسی جداول هزینه و درآمد خانوار کشور در مرکز آمار در سال ۹۷ چند نکته حایز اهمیت مشاهده می‌شود. نخست سهم خانوارهای بهره‌مند از خودروی شخصی (از کل بیش از ۲۴ میلیون و ۲۰۰ هزار خانوار موجود در کشور) است، که این سهم در مناطق شهری ۵۳.۲ درصد و در مناطق روستایی ۳۲.۳ درصد است. به عبارت دیگر نیمی از خانواده‌های شهری و حدود یک سوم از خانواده‌های روستایی وسیله نقلیه شخصی دارند و به صورت مستقیم تحت تاثیر افزایش قیمت بنزین قرار می‌گیرند.
با توجه به ثابت بودن قیمت بنزین در ۴ سال گذشته و با استناد به اطلاعات سرشماری سال ۱۳۹۵، در مناطق شهری بیشترین مصرف بنزین متعلق به دهک دهم درآمدی است که به طور میانگین ماهیانه ۱۳۲ لیتر بنزین مصرف می‌کردند و کمترین میزان نیز با تنها ۳۳ لیتر متعلق به دهک اول درآمدی بوده است. در خانوارهای روستایی نیز دهک دهمی‌ها به‌طور میانگین ۹۰ لیتر و دهک اولی‌ها تنها ۲۹ لیتر بنزین به طور ماهانه مصرف می‌کنند. (اگرچه این آمار مربوط به سال ۹۵ است و طی سه سال گذشته این میزان افزایش داشته است، اما تغییرات به حدی نیست که اصل موضوع تغییر یابد)
این درحالی است که اساسا میزان بهره‌مندی دهک اول از خودروی شخصی در برابر دهک دهم بسیار ناچیز است. بنابراین یارانه پنهان بنزین بیش از آنکه برای افراد فقیر جامعه مفید باشد برای ثروتمندان مفید بوده است.
سومین انگیزه جدی برای افزایش قیمت بنزین، رشد چشمگیر قاچاق این فرآورده به خصوص پس از جهش قیمت دلار در سال ۹۷ بوده است. برآوردها حاکی از قاچاق روزانه ۲۰ میلیون لیتر بنزین می‌باشد. به عبارتی قاچاقچیان سوخت روزانه به اندازه ۲۰ میلیون لیتر از یارانه پنهان دولت بهره‌مند می‌شوند.
انگیزه چهارمی که موجب شده تا سیاست‌گذاران اقدام به افزایش قیمت بنزین کنند، عدم توجیه‌پذیری سرمایه گذاری بخش خصوصی در توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی از جمله اتوبوس، مترو و… است. با پایین بودن قیمت بنزین اساسا مردم رغبتی به استفاده از وسایل نقلیه عمومی نداشته و وسیله نقلیه شخصی را ترجیح می‌دهند، لذا هیچ سرمایه‌گذاری هم تمایل به سرمایه‌گذاری برای توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی نداشته و نتیجه آن فرسودگی روز افزون این ناوگان است.
ویژگی پنجم اما به ترجیحات زیست محیطی بر می‌گردد. سهم بالای کشور در انتشار گازهای گلخانه‌ای علی‌رغم پایین بودن رشد اقتصادی، سال‌هاست که زنگ خطر را برای محیط زیست ایران به صدا در آورده و در بسیاری از شهرها بحران‌زا بوده است. در نتیجه سیاستگذار در نظر دارد با استفاده از ابزار قیمتی (افزایش قیمت بنزین) الگوی مصرف بنزین را اصلاح نماید.
در مقابل این استدلال‌ها، مخالفین افزایش قیمت بنزین، استدلال‌هایی در مخالفت خود دارند که از جمله آن عدم تاثیر بر کاهش قاچاق و پیامدهای اقتصادی در عرصه‌های دیگر است.
سوای دلایلی که برای افزایش یا عدم افزایش قیمت بنزین اعلام شد، توجه به چند نکته ضروری به نظر می‌رسد.
۱- افزایش قیمت بنزین تصمیمی اجتناب ناپذیر بود که به هر حال باید اتخاذ می‌شد. تصمیمی که تعویق هرچه بیشتر آن زیان بیشتری را متوجه کشور می‌کرد.
۲- تورم ناشی از شوک افزایش قیمت بنزین قطعا پیش‌رو می‌باشد، هرچند شدت و گستردگی آن کاملا وابسته به تصمیمات و عملکرد سیاستگذار است. گستردگی یا عدم گستردگی اثر تورمی این افزایش قیمت از یک طرف به میزان موفقیت کنترل جو روانی آن بستگی دارد و از طرف دیگر به سیاست‌گذاری‌های کلی و به خصوص سیاست‌هایی که در خصوص نرخ سایر حامل‌های انرژی موثر بر بازار از جمله قیمت گازوئیل (اساسی‌ترین نرخ اثر گذار بر حمل کالا در کشور) وضع می‌شود، بستگی دارد.
۳- مطابق بررسی‌ها با افزایش یارانه نقدی خانوارهای هدف (جمعیتی در حدود ۱۸ میلیون خانوار، معادل ۶۰ میلیون نفر) از محل افزایش قیمت بنزین بیشترین کاهش رفاه در سه دهک بالای درآمدی جامعه (ثروتمندان) و بیشترین بهبود در وضعیت سه دهک پایین جامعه رخ خواهد داد و دهک‌های میانی با اندکی جایه‌جایی و در حالت کلی در وضعیت ثابتی قرار خواهند گرفت.
| دهک | مصرف ماهانه | هزینه قبل از سهمیه بندی | هزینه بعد از سهمیه بندی | میزان افزایش هزینه |
| اول | ۳۳ لیتر | ۳۳.۰۰۰۰ | ۴۹.۰۰۰ | ۱۶.۵۰۰ |
| دوم | ۴۳ لیتر | ۴۳.۰۰۰ | ۶۴.۵۰۰ | ۲۱.۵۰۰ |
| سوم | ۵۱ لیتر | ۵۱.۰۰۰ | ۷۶.۵۰۰ | ۲۵.۵۰۰ |
| چهارم | ۵۸ لیتر | ۵۸.۰۰۰ | ۸۷.۰۰۰ | ۲۹.۰۰۰ |
| پنجم | ۶۹ لیتر | ۶۹.۰۰۰ | ۱۱۷.۰۰۰ | ۴۸.۰۰۰ |
| ششم | ۷۲ لیتر | ۷۲.۰۰۰ | ۱۲۶.۰۰۰ | ۵۴.۰۰۰ |
| هفتم | ۷۵ لیتر | ۷۵.۰۰۰ | ۱۴۴.۰۰۰ | ۶۶.۰۰۰ |
| هشتم | ۹۰ لیتر | ۹۰.۰۰۰ | ۱۸۰.۰۰۰ | ۹۰.۰۰۰ |
| نهم | ۱۰۵ لیتر | ۱۰۵.۰۰۰ | ۲۲۵.۰۰۰ | ۱۲۰.۰۰۰ |
| دهم | ۱۳۲ لیتر | ۱۳۲.۰۰۰ | ۳۰۶.۰۰۰ | ۱۷۴.۰۰۰ |
این جدول بر مبنای ۶۰ لیتر بنزین (سهمیه‌ای) با قیمت ۱۵۰۰ و بیش از آن با قیمت ۳۰۰۰ تومان محاسبه گردیده است.
۴- متاسفانه دولت فعلی نیز به پیروی از دولت‌های قبل بدترین سیاست را برای تعیین قیمت جدید بنزین پیش گرفته و از نرخ ثابت استفاده نموده است که شوک ناشی از این افزایش ناگهانی و شدید بر سایر بازارها در کوتاه مدت سر ریز می‌شود.با توجه به پیش بینی، ادامه دار بودن تورم دو رقمی و بالا در چند سال آینده و با ثابت بودن قیمت بنزین، مجددا قیمت نسبی بنزین پایین آمده و کارایی افزایش قیمت فعلی خنثی شده و مجددا دولت ناگریز به افزایش قیمت بنزین به صورت ناگهانی شده که مجددا موجب تورم و تکرار این چرخه باطل می‌شود.
۵- در نهایت سیاست‌گذاران یک روز مجبور خواهند بود نظام قیمت شناور بنزین را در کشور راه اندازی کنند تا ضمن خلاصی از تعیین نرخ‌های مکرر و خطرات ناشی از شوک افزایش قیمت بنزین، خیال خود و همه مردم را راحت نموده و ریسک سرمایه‌گذاری ناشی از تصمیمات ناگهانی را کاهش دهند. همان‌گونه که نظام نرخ ارز شناور مدیریت شده تجربه موفقی در یک سال اخیر بوده، قطعا نظام قیمت شناور بنزین هم مکانیزم موثرتری برای بهبود رفاه اجتماع، کاهش اثرات تورمی و جلوگیری از بروز شوک‌های قیمتی و همچنین کاهش انتظارات تورمی ناشی از افزایش قیمت بنزین در آینده خواهد بود.
آرش آذرسعید
دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد انرژی- دانشگاه تهران