مدل‌های اپیدمولوژیک نشان می‌دهند که کنترل ویروس کرونا در یک دوره کوتاه غیر ممکن است. شیوع گسترده این ویروس در سراسر جهان و نبود روش درمانی قطعی این نگرانی را در بین اقتصاددانان به‌وجود آورده است که طولانی شدن دوره شیوع ویروس اثرات عمیقی بر اقتصاد جهان خواهد داشت. اعمال محدودیت‌ها به منظور کنترل ویروس و قرنطینه خانگی طولانی مدت تبعات زیادی برای اقتصاد خواهد داشت. در نتیجه این سیاست‌ها، در آینده‌ای نه چندان دور رکود عمیقی دامن تمام دنیا را خواهد گرفت و رشد فقر خطرات و تبعات منفی بیشتری برای جوامع خواهد داشت.
از طرفی برای داشتن جامعه‌ای سالم نیاز به تولید است و توقف اقتصاد، اثرات زیان‌باری بر سلامت عمومی جامعه خواهد داشت. لذا برای حفظ چرخه تولید و سرپا نگهداشتن اقتصاد، نیازمند استراتژی‌های نوین کسب و کارها در اقتصاد کرونایی هستیم. از جمله مهم‌ترین مواردی که باید مد نظر باشد عبارت است از:
۱- توسعه دولت الکترونیک و گسترش زیرساخت‌های الکترونیک جامعه در جهت توسعه کسب و کارهای فناورانه
مسلم است که در این شرایط دولت الکترونیک هزینه‌های اجتماعی خدمات را کاهش خواهد داد و ضمن کاهش هزینه‌های مبادله رونق اقتصادی را نیز به همراه خواهد داشت. حذف بروکراسی پیچیده از یک‌سو و الکترونیکی کردن خدمات، اثرات منفی شیوع کرونا را کمتر خواهد کرد. هر چه دولت‌ها به سمت الکترونیکی کردن کسب و کارها و مکانیزه کردن کسب و کارها بروند و حضور مردم در جاهای مختلف و تراکم جمعیت کمتر بشود کنترل ویروس امکان پذیرتر و اثرات منفی آن بر سلامت جامعه کمتر خواهد شد. همچنین توسعه دولت الکترونیک و گسترش زیرساخت‌های الکترونیک جامعه می‌تواند جلوی توقف روند تولید را بگیرد. از سوی دیگر توسعه کسب و کارهای خصوصی بر پایه تجارت الکترونیک و فناوری اطلاعات می‌تواند گره‌گشای اقتصاد در این شرایط باشد. هوشمندی کسب و کارها این مهم را تاحد زیادی رقم خواهد زد. اگرچه این امر در تمام فرآیندهای تولیدی و خدماتی امکان پذیر نیست؛ اما به عنوان یکی از الگوهای نوین کسب و کارها در اقتصاد کرونایی باید مورد توجه قرار گیرد.
۲- چرخشی کردن فعالیت‌ها
پیشنهاد دیگری که به عنوان یکی از استراتژی‌های نوین کسب و کارها در اقتصاد کرونایی مطرح می‌شود و بیشتر برای خدمات بخش عمومی مناسب است و بخش عمده‌ای از کسب و کارهای خصوصی در بخش خدمات و حتی فعالیت‌های تولیدی نیز می‌توانند آن را به عنوان یک راهکار موثر بکار گیرند، چرخشی کردن کسب و کارهاست.
در کسب و کارها و فعالیت‌هایی که امکان دورکاری وجود ندارد و یا ارایه خدمات الکترونیک غیرممکن است، الگوی پیشنهادی چرخشی کردن فعالیت هاست. به بیانی ساده، به جای اینکه همه کارکنان از ۷ صبح تا ۲ بعد از ظهر در محل کار خود حضور داشته باشند، یک گروه از ۷ صبح تا ۲ بعد از ظهر و یک گروه از ۷ عصر تا ۲ صبح در محل کار حضور یابند. این امر باعث می‌شود که در فاصله ۵ ساعت بین دو شیفت کاری امکان ضدعفونی کردن محیط کار فراهم باشد. اگرچه این ویروس در فضای کار تا ۵ ساعت دوام نخواهد داشت، اما برای اطمینان بشتر می‌توان سطوح پلاستیکی و شیشه‌ای را در فاصله زمانی ۵ ساعته ضدعفونی کرد.
به این ترتیب چرحشی کردن شیفت‌ها با یک فاصله ۵ ساعته کمک می‌کند تا بخش‌هایی از اقتصاد به حیات و فعالیت خود ادامه دهند. شاید گفته شود که بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی در حال حاضر به صورت ۲ یا ۳ شیفت کاری فعالیت دارند و حتی نیروهای کار با تراکم بالا در آن سه شیفت مشغول به فعالیت هستند. ریشه این امر در بزرگ شدن کسب و کارها به دلیل بهره‌مندی از صرفه‌های مقیاس است که از اصول علم اقتصاد به شمار می‌رود. دلیل دیگر تمرکز نیروی کار در مراکز صنعتی و شهرهای صنعتی است که مستلزم ایجاد کارخانه‌هایی با مقیاس بالا بوده است.
در پیشنهاد سوم به نواقص این ساختار تولید که در شرایط فعلی در اقتصاد جهانی به یک الگوی غالب تبدیل شده است خواهیم پرداخت.
۳- تمرکز زدایی؛ الگوی نوین کسب و کارها در اقتصاد کرونایی و دوران پسا کرونا
این جمله را بسیار شنیده اید: «کوچک زیباست». این عبارت نام یک کتاب از نویسنده مشهور شوماخر است. ایده این کتاب این است که: «یکی از مصیبت بارترین خطاهای عصر ما این باور است که مسئله تولید برای بشر حل شده است. در صنعت، می‌توانیم توجه خود را به تکامل در تکنولوژی مقیاس کوچک، تکنولوژی نسبتاً رام و دست آموز «تکنولوژی با چهره‌ای انسانی» معطوف کنیم تا آدمیان فرصت آن را داشته باشند که در حالی که کار می‌کنند از وجود خویش لذت ببرند». این کتاب این شعار را ترویج می کند که «ما نیازمند روش‌ها و تجهیزاتی هستیم که: ۱- به قدر کافی ارزان باشند تا به‌واقع برای همگان قابل حصول باشند. ۲- برای کاربرد در مقیاس کوچک مناسب باشند. ۳– با نیاز آدمی به آفرینندگی سازگار باشند. این سه ویژگی زاینده آرامش روح و رابطه انسان با طبیعت خواهد بود که پایداری را تضمین می‌کند». یکی از نکته‌های بارز در این تفکر این است که «کارهای با وسعت کوچک هر چقدر هم که شمارشان زیاد باشد، همواره احتمال زیانشان برای محیط طبیعی از کارهای با وسعت بزرگ کمتر است، تنها بدین علت که نیروی فردی آنها در مقایسه با نیروهای بازسازنده طبیعت ناچیز است».
شهر نشینی و توسعه شهرها طی دهه‌های گذشته همراه با صنعتی شدن بوده است. کسب و کارها در شهرهای بزرگ و صنعتی متمرکز شده است. در شرایط فعلی تراکم کسب و کارها در اقتصاد زیاد است و عمدتا مراکز صنعتی و شهرک‌های صنعتی محل تمرکز کسب و کارها هستند. این موضوع هم در مقیاس یک کشور و هم در مقیاس بین‌المللی صادق است. تمرکز صنایع در کشورهای به اصطلاح با نیروی کار ارزان از آفات اقتصاد جهانی به شمار می‌رود.
شاید بتوان گفت یکی از اثرات مثبت شیوع ویروس کرونا و تجربه اقتصاد کرونایی این است که کسب و کارها در بین شهرهای مختلف توزیع شوند. افراد از شهرهای بزرگ به شهرهای کوچک برگردند و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ کاهش پیدا کند. همچنین در سطح بین‌المللی نیروی کار در سطح اقتصاد جهانی توزیع شود. این اتفاق ضمن اینکه ریسک ابتلا را کمتر می‌کند باعث می‌شود که ما در تمام جغرافیای اقتصادی یک کشور و حتی جغرافیای اقتصادی جهان، امکان تولید محصولات را داشته باشیم و این مستلزم یک تغییر در پارادایم اقتصاد بین‌الملل است. تمرکز زدایی صنایع در سطح بین‌المللی نتیجه جبری استمرار در شیوع ویروس کرونا خواهد بود. بنابر این پارادایم جدید، دولت‌ها باید به سرعت کسب و کارها را از شهرهای بزرگ به شهرهای مختلف منتقل کنند. ساختار هزینه صنایع باید بر اساس مقیاس کوچک بازنگری شود و الگوهای کاهش و مدیریت هزینه از تکیه بر صرفه‌های مقیاس به چابک سازی رو آورد. این امر موجب گسترش بازارهای کوچک و محلی برای صنایع خواهد شد و تجارت بین‌الملل بر پایه الگوی جدید مرکانتیلیستی و ناسیونالیسم اقتصادی شکل خواهد گرفت.
نکته دیگر در مورد کسب و کارهای کوچکی است که افراد در واقع متولی آنها بوده و سرانه نیروی کار کمتر از ۱۰ نفر دارند. این دسته از کسب و کارها که در کشور ما حدود ۹۵ درصد فعالیت‌های اقتصادی را تشکیل می‌دهند قابلبت تمرکز زدایی سریع را دارند. بر خلاف اصول اقتصادی متاسفانه با رشد شهر نشینی طی دهه‌های گذشته شاهد تمرکز این دسته از کسب و کارها در شهرهای بزرگ هستیم. به عبارت دیگر، تمرکز کسب و کارهای کوچک در شهرهای بزرگ زیاد شده و متاسفانه این باعث تردد عموم افراد می‌شود. تعداد کاگاه‌های تولیدی پوشاک در طبقات مختلف بازار تهران مصداق این نوع کسب و کارهاست. به همین دلیل در بخش‌های مرکزی شهرها تراکم نیروی کار در کارگاه های کوچک و تردد افراد در جامعه باعث انتقال سریع ویروس شده و مخاطرات جدی را برای جامعه به همراه دارد. توسعه این الگوی غیر متمرکز، درکنار ایجاد یک شبکه ارتباطی غیرحضوری، پایداری اقتصاد را به دنبال خواهد داشت. لذا تمرکز زدایی به عنوان یکی از استراتژی‌های نوین کسب و کارها نه تنها برای شرایط حاضر بلکه برای اقتصاد پس از کرونا نیز باید مدنظر باشد.
دکتر مرتضی بکی حسکوئی
مشاور سابق رئیس کل بانک مرکزی