در نوامبر سال ۱۹۷۷ مجله اکونومیست برای نخستین بار از اصطلاح بیماری هلندی استفاده کرد تا ارتباط بین منابع طبیعی (عموما نفت و گاز) و رکود بخش صنعت را در هلند شرح دهد که در نتیجه کسب درآمد ارزی فراوان ناشی از صادرات گاز طبیعی پس از کشف گاز در دریای شمال رخ داده بود.
بیماری هلندی وضعیتی است که در آن اقتصاد به علت وجود منابع طبیعی سرشار و صادرات آن‌ها به درآمد و ذخایر ارزی عظیمی دست می‌یابد که پول ملی را تقویت می‌نماید و واردات کالای خارجی تجاری و به ویژه صنعتی را نسبت به تولید داخل به صرفه می‌کند تا جایی که بخش صنعتی و تولیدکننده کالای تجاری تضعیف می‌شود.
مکانیزم‌های عملکردی
اول: در اثر افزایش بهای منابع طبیعی به ویژه نفت، گاز و طلا درآمدها و ذخایر ارزی ناشی از صادرات این منابع افزایش می‌یابد و در صورت تزریق مستقیم آن به اقتصاد شاهد کاهش نرخ ارز (تقویت شدن پول ملی)، افزایش تقاضا و در پی آن افزایش نقدینگی در اقتصاد و نیز تورم خواهیم بود. بخشی از افزایش تقاضا که با تولید داخل قابل پوشش نیست از طریق واردات تامین خواهد شد.
دوم: زمانی که نرخ ارز توسط مقامات پولی به اندازه تورم تعدیل نشود، کاهش نرخ ارز عاملی خواهد بود که رقابت پذیری محصولات تجاری داخلی را در برابر کالای تجاری خارجی را که ارزانتر تمام می‌شود، می‌کاهد و با افزایش واردات آن‌ها بخش تجاری داخلی را در رکود فرو می‌برد یا به عبارتی موجب صنعتی‌زدایی می‌شود.
سوم: از طرفی کالاهای غیرتجاری نظیر مسکن که قابل واردات نبوده یا کالاهایی که هزینه حمل و نقل آن‌ها بالاست گران می‌شوند و افزایش قیمت کالاهای غیرتجاری نسبت به تجاری عاملی جهت سرمایه‌گذاری و رونقِ بخش غیرتجاری و درنتیجه تورم بالاتر در این بخش و رشد نامتوزن اقتصاد خواهد بود.
آثار بیماری هلندی
طبق مکانیزم‌های فوق آثاری نظیر افزایش نقدینگی، افزایش تورم، کاهش رقابت‌پذیری بخش صنعتی و تولیدات تجاری، افزایش واردات، بروز رونق و تورم بالا در بخش تولیدات غیرتجاری و رشد نامتوازن قابل پیش‌بینی است. همچنین روشن است که کارآفرین به فعالیت‌های سوداگرانه و نامولد بیشتر ترغیب می‌شود و انگیزه تولید کاهش می‌یابد و در نهایت نیز منابع اقتصاد از جمله نیروی کار از بخش تجاری به غیرتجاری منتقل می‌شوند. همین امر سبب افول تخصص‌گرایی می‌شود و با کاهش یادگیری حین کار در بخش تجاری، بهره‌وری این بخش کاسته می‌شود. سایر آثار بیماری هلندی را می‌توان اینگونه شرح داد:
از آنجا که بهای منابع طبیعی به ویژه نفت و گاز در بازار جهانی پر نوسان است، درآمدهای ارزی و در نتیجه نرخ ارز پرنوسان خواهند بود. تجربه نشان داده است بسیاری از دولت‌ها به طور مستقیم این درآمدها را وارد بودجه دولت می‌نمایند و با ولخرجی و ایجاد تعهدات جدید انتظارات عمومی را از دولت بالا می‌برند، درنتیجه تا زمانی‌که این درآمدها بالا هستند از پس تعهدات خود برمی‌آیند اما با کاهش درآمدها با مشکل روبرو می‌شوند و نارضایتی‌هایی را در جامعه پدید می‌آورند که از جمله آن کاهش سرمایه‌اجتماعی، کاهش بهره‌وری و میل به کار، نارضایتی سیاسی وغیره است. این ورود مستقیم درآمدهای بالا به اقتصاد حتی در مواردی سبب کلید خوردن طرح‌های عمرانی بزرگی می‌شود که با کاهش درآمدها نیمه‌کاره رها می‌شوند. در دولت‌هایی که به این درآمدها وابستگی بیشتری دارند، سهم این درآمدها که عمدتا با خام فروشی همراه است نسبت به سهم درآمدهای پاک‌تر و شفاف‌تر مالیاتی بالا می‌رود و علاوه برکاهش پاسخ‌گویی دولت به مردم عوارض بیماری هلندی را پایدارترخواهد کرد.
لازم به ذکر است هر چه درآمدهای ارزی فروش منابع طبیعی بالاتر باشد دولت‌ها بزرگ‌تر شده، کارایی اقتصاد کاهش یافته و نیز زمینه رانت و فساد اقتصادی بیشتر می‌شود. در چنین شرایطی هر فرد و گروهی از طریق انواع زد و بندها برای اخذ مجوز واردات، زمین‌خواری و امثال آن‌ها در پی به دست آوردن بخشی از این ثروت عظیم است. در نتیجه این اقدامات برخی آثار بیماری هلندی نظیر رکود بخش صنعت و رشد بیش از حد بخش غیر تجاری را تشدید می‌نماید.
ایران و بیماری هلندی
ایران یکی از صادرکنندگان بزرگ نفت و گاز در جهان است و از نوسانات قیمت بازار انرژی تحت تاثیر قرار می‌گیرد. یکی از بزرگترین نوسانات بازار نفت و گاز در دهه ۱۹۷۰ میلادی بر اثر جنگ اعراب با اسرائیل به وقوع پیوست که بهای این منابع را به شدت افزود و باعث شد اولین نشانه‌های بیماری هلندی در سال ۱۳۵۳ با چهار برابر شدن بهای نفت، هویدا شود. در آن زمان دولت وقت بی‌مهابا بودجه خود را دو برابر کرد و انتظارات عمومی را با شعار آموزش رایگان و کاهش قیمت کالاهای اساسی بالا برد؛ صنعت کشور رو به زوال گذاشت و واردات گسترده‌ای برای مقابله با تورم صورت گرفت. اما درآمد نفتی در فاصله سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷ کاهش یافت و رکود اقتصادی در ایران که به درآمد نفتی وابسته شده بود، آغاز شد. در چنین زمانی با وجود نقدینگی بالا در اقتصاد تورم بسیار بالا رفت و دولت دیگر نمی‌توانست به وعده‌ها و تعهدات پیشین خود پاسخ دهد و این سبب نارضایتی مردم از شاه و دولت شد. اما ایران تا سال‌ها بعد نیز به درآمدهای نفتی وابسته بود تا جایی که در دهه ۱۳۸۰ شمسی با افزایش بهای نفت مجددا آثار بیماری هلندی در اقتصاد به نمایش درآمد.
آیا بیماری هلندی در نظریه نفرین منابع ریشه دارد؟
بسیاری از اقتصاددانان مثل وود (۱۹۹۹) به نظریه نفرین منابع معتقدند، یعنی معتقدند منابع طبیعی بدبختی به ارمغان می‌آورند. این افراد سطوح بالای فقر و رشد پایین اقتصادی همراه با نوسانات زیاد در بسیاری از کشورهای غنی از منابع طبیعی را دلیلی برای ادعای خود می‌دانند. اما موارد نقض نیز وجود دارند، بطور مثال نروژ با درآمد بالای نفت، رشد و توسعه خوبی دارد و عوارض بیماری هلندی را در خود ندارد. شیلی و پرو نیز با وجود صادرات محصولات معدنی رشد اقتصادی مناسبی دارند و آمریکا و استرالیا بخش زیادی از پیشرفت خود را مرهون منابع طبیعی سرشار هستند که عاملی برای جذب جمعیت بالای مهاجرین به همراه انباشت آموزش و پژوهش، تکنولوژی و سرمایه بود.
راهکارهای پیشگیری و درمان
۱- چیزی که بیش از همه بی‌ثباتی‌های ناشی از بیماری هلندی را در بلند‌مدت تشدید می‌کند، عدم ثبات در نرخ ارز است. اگر نرخ ارز همراه با افزایش تورم بالا برود، اقتصاد با مشکلات به مراتب کمتری روبرو می‌شود.
۲- درآمدهای نفتی باید در امور زیربنایی اقتصاد و به مرور زمان در اقتصاد سرمایه‌گذاری شوند و نباید به طور سهل و مستقیم وارد بودجه کشورشوند.
۳- انضباط مالی دولت‌ها باید افزایش یابد و تامین بودجه از طریق درآمدهای مالیاتی صورت پذیرد.
۴- سرمایه‌گذاری و حمایت از تولیدات داخلی جهت افزایش رقابت‌پذیری بخش تولیدات صنعتی و قابل مبادله پیشنهاد می‌شود.
۵- از دیگر راه‌های درمان و خصوصا پیشگیری از بیماری هلندی ایجاد حساب صندوق ذخیره ارزی و نیز تاسیس صندوق‌هایی نظیر صندوق توسعه ملی است که نروژ از آن پاسخ گرفته است. مورد اول سبب می‌شود تا با ذخیره ارز کافی در زمان ازدیاد درآمدهای ارزی، از بی ثباتی بازار ارز در حین کاهش این درآمدها جلوگیری کنیم. مورد دوم نیز از تزریق مستقیم درآمدهای سرشار منابع طبیعی به اقتصاد و بودجه دولت جلوگیری می‌کند و موجب توزیع این درآمدها در طول زمان و در بین نسل‌های مختلف می‌شود.
۶- ایجاد قوانین کارآمد جهت ممانعت از برداشت بی‌مورد و مداوم دولت‌ها از صندوق‌‌های یاد شده ونیز شفاف‌سازی در نحوه مصرف درآمدهای حاصل از فروش منابع طبیعی جهت پیشگیری از بیماری هلندی توصیه می‌شود.
آتوسا تقوی
کارشناس ارشد اقتصاد دانشگاه تهران
منابع:
شاکری، عباس. (۱۳۹۲)، اقتصاد کلان نظریه و سیاست‌ها ، جلد اول.
سالواتوره، دومنیک. (۱۳۹۰)، مالیه بین الملل. ترجمه حمیدرضا ارباب.
قویدل، صالح و محمودزاده، محمود. (۷/۱۲/۱۳۹۲)، هشت مکانیزم که کشورهای نفتی را زمین‌گیر می‌کند، روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۲۴۶.
Vander Ploeg, Frederick. (June 2011), Natural Resources: Curse or Blessing, journal of economic literature, vol49, No2, pp:366-420.